Městský úřad
Halaškovo náměstí 2
747 87 Budišov nad Budišovkou
Překlad 3
WSZECHŚWIAT HALAŠKA
František Ignác Kassián Halaška
(niem. Franz Ignatz Cassian Hallaschka)
Na początku XIX wieku na Morawach i w Czechach działała grupa gorliwych miłośników astronomii. Jednym z największych entuzjastów i szanowanych astronomów był profesor Halaška, pochodzący z dzisiejszego Budišova nad Budišovkou.
František Ignác Kassián Halaška urodził się 10 lipca 1780 roku w Budišovie. Pochodził z rodziny morawskiego tkacza Fridricha Izydora Halaški i Marie Elisabethy z domu Frey, pierwotnie z niemieckiej rodziny tkackiej. Już jako dziecko, kiedy uczęszczał do szkoły podstawowej w Budišovie w latach 1786-1795, Halaška wykazał się wszechstronnym talentem edukacyjnym i wielkim talentem muzycznym. Nauczyciel polecił mu więc kontynuowanie nauki w szkole pijarów w Starej Vodzie, gdzie śpiewał również w chórze kościelnym. Był pilnym uczniem, a także równolegle podczas studiów ukończył drugą klasę gimnazjum podczas. Naukę kontynuował od 1796 r. w gimnazjum pijarów w Kroměřížu. 20 października 1799 wstąpił do Katolickiego Zakonu Oświatowego Pijarów (Clerici regulares scholarum piarum). W 1802 r. złożył śluby zakonne i przyjął imię Kassián. Dwa lata później został wyświęcony na kapłana. Po ukończeniu gimnazjum w Kroměřížu w latach 1802-1803 kontynuował naukę i jednocześnie pracował jako nauczyciel w Mikulovie. Pobyt na Morawach Południowych przyniósł mu nie tylko wykształcenie, otaczała go również przyjaźń zapalonych studentów, późniejszych wielkich naukowców w dziedzinie nauk ścisłych, takich jak J.E. Purkyně.HALAŠKA NAUCZYCIEL
„Stawiam się przed waszym zgromadzeniem ku mojej wielkiej radości jako zupełnie nowa osoba i mówię, że nie uważam niczego bardziej świętego i ważnego niż dołożenie wszystkich moich starań i wszystkich moich wysiłków na rzecz rozwijania umiejętności uczniów, aby po ukończeniu studiów ich cechy charakteru i wiedza naukowa były jak najbardziej korzystne dla społeczeństwa. Dołożę wszelkich starań, aby wspierać osoby, których nauczanie mi powierzono oraz poszerzać wiedzę z zakresu nauk przyrodniczych i fizycznych, tak jak zabiegali o to inni nauczyciele tych dyscyplin na tej uczelni. Połączenie fizyki z innymi dyscyplinami naukowymi jest bardzo przydatne, a głębsze poznanie przyrody jest niezwykle ważne dla ludzi.”
Cytat Halaška z łacińskiego przemówienia, kiedy objął stanowisko rektora Uniwersytetu Praskiego, trafnie oddaje jego stosunek do roli nauczyciela.
Karierę zawodową rozpoczął jako nauczyciel matematyki i fizyki w szkołach średnich w Strážnicy, Mikulovie i Kroměřížu w latach 1801-1803. W 1804 wyjechał do Wiednia, gdzie po zdaniu egzaminów z matematyki i fizyki został mianowany adiunktem na Akademii Terezjańskiej.
Po zdaniu egzaminu w 1806 r. został profesorem w tych dziedzinach. Jako nauczyciel kontynuował pracę w latach 1806-1808 w gimnazjum pijarów i nowym Instytucie Filozoficznym w Mikulovie, przygotowując się jednocześnie do doktoratu z fizyki, który obronił w Wiedniu jesienią 1807 r. uzyskując tytuł doktora filozofii (philosophiae doctor). Od 1808 do 1814 pracował w nowym Instytucie Filozoficznym w Brnie, gdzie zbudował małe obserwatorium astronomiczne z niezbędnymi instrumentami. W 1813 r. opublikował pierwszą z 27 prac naukowych zatytułowanych „Podstawy nauk przyrodniczych”. Młodym astronomom udzielił „Krótkiego wprowadzenia do wiedzy o obrazach gwiazd”, a w Brnie uzupełnił publikację techniczną „Dyskusja na temat wytwarzania i stosowania ciśnieniomierza i termometru, do którego dołączony jest materiał z publicznego eksperymentu”.
W latach 1814-1832 pracował na Uniwersytecie Praskim jako profesor fizyki i na rok akademicki 1832 został wybrany jego rektorem (rector magnificus). W 1823 został członkiem Czeskiego Królewskiego Towarzystwa Naukowego.
Jesienią 1832 roku Halaška jako wybitny naukowiec i autor wielu prac został wezwany z Pragi do Wiednia. Został powołany na doradcę rządu i Dyrektora Studiów Filozoficznych oraz referent w Komisji Naukowej Studiów Instytutów Filozoficznych, Szkół Technicznych i Realnych, Szkół Morskich, Szkół Górniczych i Akademii Leśnych.
Później, przy wsparciu cesarza Ferdynanda, podróżował do krajów europejskich w celu reorganizacji istniejących i zakładania nowych instytucji edukacyjnych. W czasie swojej kadencji znacznie udoskonalił nauczanie fizyki, inicjował i wspierał tworzenie gabinetów fizyki w szkołach oraz kładł nacisk na wykonywanie eksperymentów fizycznych. W latach 1833-1834 został rektorem Uniwersytetu Wiedeńskiego, a w 1844 został mianowany doradcą przez Radę Rządu Dolnej Austrii i Radę Sądu w Wiedniu.MISJA KOŚCIELNA
Kontynuowana była także misja kościelna Halaška. W 1838 r. został proboszczem kapituły w Starej Boleslavi i prałatem prowincjonalnym Czech. Relacja z wydarzeń w Starej Boleslav brzmi: „Z powołania nowego proboszcza Boleslavickiego bardzo dostojnego pana Františka Kassiana Halaška, prawdziwego radego prowincjała Dolnej Austrii, referenta komisji sądowej ds. studiów, doktora i dyrektora naukowego na wiedeńskich uniwersytetach… ..itd. Dzień 30 maja tego roku był w Starej Boleslavi bardzo uroczysty, gdyż w tym dniu odbyło się święto Bożego Ciała, a wraz z nim wprowadzenie nowego proboszcza Staroboleslavskiego. W przeddzień tego dnia, wśród radosnego dźwięku dzwonów, ww. rektor wraz z bardzo dostojnym dziekanem Kolegiaty Bolesławskiej z kanoników bolesławskich,wśród innych duchownych, urzędników, młodzieży szkolnej i zgromadzonej, witał go z szacunkiem muzyką i salwami.”
OKRES PRASKI
Podczas pobytu w Pradze Halaška mieszkał w klasztorze pijarów przy Herrengasse nr 856, obecnie ulicy Panskiej na Nowym Mieście. Jedną część na najwyższym piętrze tego budynku zaadaptował na formę obserwatorium astronomicznego i wyposażył go w wysokiej jakości instrumenty, porównywalne z tymi z największego obserwatorium w Pradze w Klementinum. To tutaj w latach 1817-1832 poświęcił się pomiarom astronomicznym, meteorologicznym i geomagnetycznym, które później opublikował. Halaška współpracował z astronomami z Klementinum, zwłaszcza Martinem Aloisem Davidem, dyrektorem Obserwatorium Clementine. Pomiary Halaška przebiegały równolegle z obserwacjami dokonanymi w Klementinum, ale były od siebie niezależne. Obydwa obserwatoria znajdowały się w centrum miasta, mniej niż 1 km od siebie. W latach czterdziestych Halaška już poważnie cierpiał na podstępną chorobę, której pierwszy atak poczuł podczas swojej kadencji w Pradze. Latem 1847 rozpoczął leczenie w Karlowych Warach, skąd po kilku miesiącach wrócił do Pragi, gdzie zmarł 12 lipca 1847 w wieku 67 lat. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany na starym cmentarzu w Starej Boleslavi.
WYRAZISTA OSOBOWOŚĆ
Halaška utrzymywał kontakty z K. S. Amerlingiem, F. Palackym, B. Bolzano, V. Šafaříkiem, F. L. Čelakovskim i J. Jungmannem, szanowali go J. E. Purkyně, bracia Presl, V. K. Klicper, który był nawet jego uczniem, także A. Humboldt. Korespondencja Halaška świadczy o współpracy i przyjaźni z niemieckim astronomem i matematykiem F.W. Besselem oraz wieloma ważnymi astronomami jego czasów. Przez sobie współczesnych oceniany był jako „wyrazista osobowość o niezwykłym uroku i zdolnościach dyplomatycznych”.
Co zaskakujące, później przez wiele dziesięcioleci Halaška został prawie zapomniany. Dopiero historyk Josef Svátek (1921-1997) pracował nad ożywieniem zainteresowania F. Halašką. Jan Čermák (1903-1988), budowniczy zapory Kružberk, poświęcił Halaškowi niewielką wystawę w willi biznesmena Carla Weisshuhna, która niestety doszczętnie spłonęła na początku lat 90. XX wieku. Do końca 1945 roku ulica, na której urodził się Halašek, nosiła imię znanego naukowca. Od 1990 r. miasto Budišov nad Budišovkou wspomina wyjątkowego rodaka, nazywając główny plac „Halaškovo náměstí”, a od 2021 r. także wieżę widokową na wzgórzu Kopřivna nazwano na jego cześć „Halaška”.DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA
Halaška od samego początku uczestniczył w opracowaniu Atlasu Gwiazd dla Akademii Berlińskiej. Dokonał szeroko zakrojonych obserwacji meteorologicznych, których wyniki uzupełniały europejskie antologie, a także przyczyniły się do powstania roczników i czasopism astronomicznych.
Opublikował szereg publikacji i podręczników z zakresu fizyki doświadczalnej, optyki, termodynamiki, elektryczności i magnetyzmu. Dokonał obszernych obserwacji zaćmień Słońca przez Księżyc, obserwował wydarzenia na księżycach Jowisza, komety, obserwował także plamy słoneczne podczas niżu Dalton (1814 do 1816) itp. Jego prace astronomiczne pokazują doskonałe umiejętności obliczeniowe i szczegółową znajomość ówczesnej literatury astronomicznej oraz jego wkład w ulepszanie metod obliczeniowych. Jednym z najobszerniejszych dzieł spośród 27 publikacji Halaška jest z pewnością trzytomowy, 800- stronicowy „Podręcznik nauk przyrodniczych” (Handbuch der Naturlehre, 1824-25). W 1817 roku opublikowano pracę Halaška „Podstawowe ustalenia dotyczące zaćmień Słońca podczas orbity Księżyca między Ziemią a Słońcem w latach 1816-1860” (ELEMENTA ECLIPSIUM QUAS PATITUR TELLUS, LUNA EAM INTER ET SOLEM VERSANTE, AB A. 1816 USQUE AD A. 1860 , ...), za którą otrzymał "Wielki Medal za Zasługi" Królestwa Danii. W pierwszej części z 1816 r. wszystkie główne elementy i czasy trzynastu zaćmień zostały obliczone dla stolicy Moraw Brna, gdzie Halaška dokonał obliczeń. Mapy przedstawiają wycinki zaćmienia Słońca widziane z Brna. Tekst uzupełniono o podstawowe dane tabelaryczne dla Berlina, Budapesztu, Pragi, Wiednia i Lwowa.Trzy lata później rozszerzył tę pracę o wyniki innych obserwacji, które pozwoliły mu obliczyć zaćmienia Słońca do 1900 roku. Druga część piętnastu zaćmień z 1820 roku była bardziej międzynarodowa, przeznaczona dla Berlina, Kopenhagi, Mediolanu, Petersburga, Pragi i Wiednia. Zamieszczone mapy pokazują zaćmienia widoczne z pozycji Pragi, w której przebywał w tym czasie. Początkowo Halaška pracował nad obliczeniami zaćmień wg metod prawie wszystkich europejskich autorów (Sejour, Monteiro, Goudin, Delambre, Wolf, Mayer i wielu innych), później opracował własną metodę obliczeń geometrycznych wielkości i położenia umbry (najciemniejszej części cienia) w oparciu o definicję poprawki geometrycznej paralaksy (kąt utworzony przez linie poprowadzone z dwóch różnych miejsc w przestrzeni do obserwowanego punktu) zgodnie z ustaleniami Cl. Wurma (według publikacji „Praktyczny przewodnik po obliczeniach paralaksy”, Tybinga 1804) i geometryczne rzuty na powierzchnię ziemi według paryskiego astronoma La Landa i lipskiego astronoma Riidigera. Geocentryczne pozycje Słońca i Księżyca przejął od Triesneckersa (z publikacji „Data on the Position of Astronomical Objects in Vienna”) , znalazł też przypadki czasowe nowiu w tablicach szwajcarskiego astronoma J. H. Lamberta i matematyka słoweńskiego pochodzenia G. Vega. Własną metodą opracował mapy geograficzne projekcji zaćmień na powierzchni Ziemi, które są pierwszymi i unikalnymi w swoim czasie, zarówno pod względem liczby, jak i jakości. W 1842 roku ukazała się publikacja Halaška „Wolne samorządne miasto Budišov na Morawach w perspektywie geograficznej, topograficznej i historycznej F. K. Halaški” (Die freie Municipalstadt Bautsch, in Mähren in geographisch - topographischer und historischer Beziehung dargestellt von F. C. Hallaschka). Jego życzenie „pomnik wdzięczności i szacunku dla niezapomnianego miejsca urodzenia”, jakie wyraził w liście z Wiednia z dnia 13 lipca 1842 r. do rady miasta Budišova spełniło się w niezwykły sposób. W publikacji przedstawił szczegółowy przegląd historyczny i patriotyczny związany z Budišovem, a także zmierzył i wyliczył dokładną astronomiczną determinację, którą mogły się pochwalić tylko najważniejsze miejsca na Ziemi. Doszedł do swoich teorii obserwując zaciemnienie gwiazd przez księżyc.
Cytat ze wstępu do książki: „Dokładne poznanie północno-wschodniej granicy Moraw i dostarczenie pomnika wdzięcznych wspomnień o moim miejscu urodzenia były dla mnie decydującym czynnikiem dla badań astronomicznych lokalizacji Budišova na Morawach. Moim zadaniem było topograficzne opisanie miejsca i najbliższego otoczenia oraz, jeśli to możliwe, opisanie jego historii. Aby dokonać odpowiedniego astronomicznego ustalenia, użyłem mojego dziesięciocalowego lustrzanego sekstantu firmy Liebherr, który pokazuje 5 sekund w łuku, oraz mojego zegara wahadłowego w odniesieniu do badania szerokości geograficznej. Pod względem długości księżyc przesłonił gwiazdę Tauri 4 października. 1822 był obserwowany w tym samym czasie w obserwatorium w Pradze i Wiedniu oraz przeze mnie w Budišovie. Mój refraktor Frauenhofera o ogniskowej 48” i aperturze obiektywu 87 wykonał wymagane pomiary w sprzyjających warunkach atmosferycznych. Aby określić wysokość miasta Budišov nad poziomem morza, ale także kilku innych miejsc na głównej drodze z Pragi do Opawy, użyłem barometru syfonowego, który wykorzystuje suwmiarkę z noniuszem do pokazania linii Paryża. Dokładnie określiłem czas przed i po zakryciu gwiazd, a nawet w dniu zaćmienia, używając odpowiednich wysokości słonecznych ze wspomnianym sekstantem według mojego sprawdzonego zegara wahadłowego Wollenik. Po tym, jak przyjechałem do Budišova 2 października 1822 r., wyposażony w niezbędne instrumenty astronomiczne, urządziłem w domu mojego ojca 299 pozycji zegara wahadłowego i zacząłem mierzyć.”
OBSERWACJE PLAM SŁONECZNYCH PODCZAS NIŻU DALTON
W latach 1814 i 1816 Halaška dokonał kilku obserwacji Słońca, podczas których skupił się na plamach słonecznych. Obserwacje prowadzono podczas tzw. minimum Daltona wokół maksimum fazy cyklu słonecznego. Zapisy te są bardzo cenne, ponieważ pozwalają współczesnym astronomom wypełnić luki w tablicach obserwacyjnych z tej epoki. Do obserwacji Halaška używał głównie teleskopu Ramsden o ogniskowej 0,69 metra (27 cali), a także innych teleskopów, aby uzyskać dokładniejsze wyniki.